De Vrijstaat – land van 49m²

De tentoonstelling De Vrijstaat – land van 49m² toont het werk van elf kunstenaars die in hun werk laten zien hoe vrijheid zich verhoudt tot ruimte, regels en ecologie. Met werk van Ahn Sung Hwan, Bo Emmens, Britte Koolen, Edward Clydesdale Thomson, Letizia Artioli, Maud van den Beuken, Maurik Stomps, de Onkruidenier, Penelope Cain, Sabina Timmermans en Urša Prek. De titel van de tentoonstelling verwijst naar het project 49m², dat de basis hiervoor heeft gelegd en de samenwerking met kunstenaar, sociaal activist Gerrit Jan Smit en oprichter van 49m².

Het project 49m² bestaat sinds 2016 en is gestart met een unieke overeenkomst tussen kunstenaar Gerrit-Jan Smit en de Gemeente Breda. Binnen dit contract is vastgelegd dat een stuk grond van 7 bij 7 meter in het Zaartpark twintig jaar lang niet wordt onderhouden, met als gevolg dat iedereen mag ingrijpen – behalve de overheid. Daarmee ontstond een uitzonderlijke situatie: een stukje grond zonder regels, waar je geen rechten of plichten hebt en als kunstenaar vrij je werk mag plaatsen is uniek in onze overgereguleerde openbare ruimte. Deze juridische constructie vormt de basis voor een artistieke vrijstaat waarin eigenaarschap en vrijheid versus verantwoordelijkheid in de publieke ruimte onderzocht worden.

Wat ooit begon met één kunstenaar is vanaf 2020 binnen het programma van Witte Rook uitgegroeid tot een seizoensgebonden artist-in-residence. Ieder seizoen wordt een kunstenaar uitgenodigd om de plek gedurende drie maanden te beheren en te observeren, in relatie tot het eigen werk, de omgeving en de voorbijgangers. Iedere kunstenaar geeft daar op eigen wijze invulling aan, waarmee 49m² is uitgegroeid tot een plek van onderzoek, inspiratie en experiment.

Een park kan je zien als ‘Een tuin in de openbare ruimte’. Echter, waar een tuin zich meestal beperkt tot één doel beschikt een park over veel meer functies en daarmee ook betekenissen. De uitvinding van het park dateert uit het Engeland van 1830, en was bedoeld ter bevordering van de volksgezondheid. Deze openbare plekken, toegankelijk voor iedereen, zijn daarmee ook ontmoetingsplaatsen die worden gevormd door mensen en dan met name landschapsarchitecten. Tegenwoordig speelt de vraag hoe deze modificaties van de natuur zich verhouden tot hedendaagse stedelijke vraagstukken. Dat Gerrit-Jan Smit de gemeenteambtenaren overtuigde dat ‘ecologie’ het belangrijkste zou zijn in het twintigjarige experiment wil niet zeggen dat het park, en vooral dit stukje land, over veel meer lagen beschikt dan natuur en kunst in de openbare ruimte; het gaat ook over eigenaarschap, politieke macht, regelgeving en de rol van de samenleving ten aanzien van deze ongrijpbare groene stadsdelen.

Zoals deze lagen laten zien hoe complex onze samenleving is, zo is het Zaartpark waar deze 49m² is gehuisvest minstens zo ongewoon. Als ecologische bufferzone tussen de stad en de natuur heeft het de belangrijke functie van een wateroverloopgebied; het is het beekdal van de Aa of Weerijs en bedoeld om het stroomgebied van het water een beetje vrijheid te gunnen. De vrijstaat die 49m² is, beperkt zich tot de – vaak natte en zompige – grond waarvan inmiddels vele kunstenaars zich voor de duur van een seizoen eigenaar hebben genoemd. En dat is hoe we meestal het eigenaarschap inrichten, het bezit van grond, maar lucht en water hebben een minder heldere begrenzing en worden vooral gecontroleerd met metingen en data. Iedere kunstenaar voegt iets met de eigen observatie van deze 49m² toe en zo worden ervaringen en meningen verzameld als ruwe data. Daarbij in ogenschouw genomen dat het woord ‘park’ in het Nederlands tenslotte ook de betekenis van ‘een verzameling’ kent zoals een wagenpark, industriepark of pretpark waaraan we ook ‘observatiepark’ kunnen toevoegen.

In 2025 is het project bijna halverwege: negen jaar liggen achter ons en in september start het tiende jaar. Hoewel de plek zelf weinig grote veranderingen laat zien is de wereld daarbuiten in een grootschalige versnelling gekomen: van de coronaperiode tot de impact van oorlog, verharding in de samenleving, groeiende zorg om het klimaat en de steeds grotere druk op de publieke ruimte. Hoewel deze 49m² geen natuurlijke rijkdommen kent of over een strategische positie beschikt is de symbolische waarde enorm gestegen; een plek die van iedereen is, maar waar niemand echt iets over kan zeggen roept herinneringen op aan de historische ‘meent’ ook wel bekend als ‘gemene grond’. Zo is 49m² een onderzoek, een kunstwerk, een park, een ecologische vrijhaven, een vrijstaat waar alleen belanghebbenden een stem hebben, ongeacht of ze dier zijn, mens of plant. En tegelijkertijd gebeurt er helemaal niets als je de stalen begrenzing oversteekt, behalve als de plek die je verbeelding doet werken.