De Vrijstaat – land van 49m²

De tentoonstelling De Vrijstaat – land van 49m² toont het werk van elf kunstenaars die in hun werk laten zien hoe vrijheid zich verhoudt tot ruimte, regels en ecologie. Met werk van Ahn Sung Hwan, Bo Emmens, Britte Koolen, Edward Clydesdale Thomson, Letizia Artioli, Maud van den Beuken, Maurik Stomps, de Onkruidenier, Penelope Cain, Sabina Timmermans en Urša Prek. De titel van de tentoonstelling verwijst naar het project 49m², dat de basis hiervoor heeft gelegd en de samenwerking met kunstenaar, sociaal activist Gerrit Jan Smit en oprichter van 49m².

Het project 49m² bestaat sinds 2016 en is gestart met een unieke overeenkomst tussen kunstenaar Gerrit-Jan Smit en de Gemeente Breda. Binnen dit contract is vastgelegd dat een stuk grond van 7 bij 7 meter in het Zaartpark twintig jaar lang niet wordt onderhouden, met als gevolg dat iedereen mag ingrijpen – behalve de overheid. Daarmee ontstond een uitzonderlijke situatie: een stukje grond zonder regels, waar je geen rechten of plichten hebt en als kunstenaar vrij je werk mag plaatsen is uniek in onze overgereguleerde openbare ruimte. Deze juridische constructie vormt de basis voor een artistieke vrijstaat waarin eigenaarschap en vrijheid versus verantwoordelijkheid in de publieke ruimte onderzocht worden.

Wat ooit begon met één kunstenaar is vanaf 2020 binnen het programma van Witte Rook uitgegroeid tot een seizoensgebonden artist-in-residence. Ieder seizoen wordt een kunstenaar uitgenodigd om de plek gedurende drie maanden te beheren en te observeren, in relatie tot het eigen werk, de omgeving en de voorbijgangers. Iedere kunstenaar geeft daar op eigen wijze invulling aan, waarmee 49m² is uitgegroeid tot een plek van onderzoek, inspiratie en experiment.

Een park kan je zien als ‘Een tuin in de openbare ruimte’. Echter, waar een tuin zich meestal beperkt tot één doel beschikt een park over veel meer functies en daarmee ook betekenissen. De uitvinding van het park dateert uit het Engeland van 1830, en was bedoeld ter bevordering van de volksgezondheid. Deze openbare plekken, toegankelijk voor iedereen, zijn daarmee ook ontmoetingsplaatsen die worden gevormd door mensen en dan met name landschapsarchitecten. Tegenwoordig speelt de vraag hoe deze modificaties van de natuur zich verhouden tot hedendaagse stedelijke vraagstukken. Dat Gerrit-Jan Smit de gemeenteambtenaren overtuigde dat ‘ecologie’ het belangrijkste zou zijn in het twintigjarige experiment wil niet zeggen dat het park, en vooral dit stukje land, over veel meer lagen beschikt dan natuur en kunst in de openbare ruimte; het gaat ook over eigenaarschap, politieke macht, regelgeving en de rol van de samenleving ten aanzien van deze ongrijpbare groene stadsdelen.

Zoals deze lagen laten zien hoe complex onze samenleving is, zo is het Zaartpark waar deze 49m² is gehuisvest minstens zo ongewoon. Als ecologische bufferzone tussen de stad en de natuur heeft het de belangrijke functie van een wateroverloopgebied; het is het beekdal van de Aa of Weerijs en bedoeld om het stroomgebied van het water een beetje vrijheid te gunnen. De vrijstaat die 49m² is, beperkt zich tot de – vaak natte en zompige – grond waarvan inmiddels vele kunstenaars zich voor de duur van een seizoen eigenaar hebben genoemd. En dat is hoe we meestal het eigenaarschap inrichten, het bezit van grond, maar lucht en water hebben een minder heldere begrenzing en worden vooral gecontroleerd met metingen en data. Iedere kunstenaar voegt iets met de eigen observatie van deze 49m² toe en zo worden ervaringen en meningen verzameld als ruwe data. Daarbij in ogenschouw genomen dat het woord ‘park’ in het Nederlands tenslotte ook de betekenis van ‘een verzameling’ kent zoals een wagenpark, industriepark of pretpark waaraan we ook ‘observatiepark’ kunnen toevoegen.

In 2025 is het project bijna halverwege: negen jaar liggen achter ons en in september start het tiende jaar. Hoewel de plek zelf weinig grote veranderingen laat zien is de wereld daarbuiten in een grootschalige versnelling gekomen: van de coronaperiode tot de impact van oorlog, verharding in de samenleving, groeiende zorg om het klimaat en de steeds grotere druk op de publieke ruimte. Hoewel deze 49m² geen natuurlijke rijkdommen kent of over een strategische positie beschikt is de symbolische waarde enorm gestegen; een plek die van iedereen is, maar waar niemand echt iets over kan zeggen roept herinneringen op aan de historische ‘meent’ ook wel bekend als ‘gemene grond’. Zo is 49m² een onderzoek, een kunstwerk, een park, een ecologische vrijhaven, een vrijstaat waar alleen belanghebbenden een stem hebben, ongeacht of ze dier zijn, mens of plant. En tegelijkertijd gebeurt er helemaal niets als je de stalen begrenzing oversteekt, behalve als de plek die je verbeelding doet werken.

Het werk van Ahn Sung Hwan vormt een reflectie op de verborgen oerinstincten van de hedendaagse samenleving, die blijven bestaan onder geciviliseerd gedrag en politieke correctheid. In search of the Miraculous (2025) lijkt de wind te vangen en de zee te doorklieven, maar is in plaats daarvan vastgemaakt aan de vloer. In deze staat functioneert het zeil dubbel: zowel als zeilconstructie als brand surface, waarbij de subjectiviteit van de kunstenaar beweegt tussen zelfbranding en performativiteit.

Bo Emmens, die in 2024 zijn winterresidentie had op de 49m², is tekenaar van landschappen en performatief onderzoeker. Tijdens zijn residency op de 49m² richtte hij een landmeetkundige vereniging op die het grasvlak professioneel in kaart bracht. Kadastraal Fenomenologisch Landmeetonderzoek 49 Vierkante Meter – een zestig minuten durende videoregistratie – is het resultaat hiervan. Voor de tentoonstelling heeft hij de handgeschreven metingen verzameld en gebundeld.

Britte Koolen maakt modulaire sculpturen en installaties die een tastbare dialoog aangaan met hun omgeving. Stilte 1-6 (2024) is tot stand gekomen naar aanleiding van haar residentie op de 49m². Als vervolg op dit project heeft ze een sculpturale vertaling gemaakt van die tekeningen, wat uiteindelijk heeft geleid tot de modulaire installatie. Kenmerkend voor het werk van Britte is de aandacht voor ritme, rust en stilte. Ze zocht met dit werk specifiek naar hoe ver ze kon gaan met het herhalen van de cirkelvorm. In totaal zijn er meer dan honderd cirkels in de sculptuur verborgen.

Edward Clydesdale Thomson is beeldend kunstenaar en te vinden in bossen, heidevelden, tuinen, varend over zee, rivier per boot, vlot of digitaal. In de Onlanden observeerde hij – met een speciaal voor dit gebied ontworpen sirene – geluiden, bewegingen, of de nabijheid van mensen die de katalysator kunnen zijn. De opnamen vonden plaats tijdens kortdurende uitbarstingen, met tien verschillende camera’s en met microfoons. Het door de sirene opgenomen materiaal is door Edward geselecteerd en bewerkt tot een videoportret van de Onlanden.

Letizia Artioli onderzoekt in haar praktijk de relatie tussen mens en omgevingsdata. Public Space is What Happens Between Soil and Clouds (2025), de twee uur durende geluidsinstallatie, is het resultaat van een onderzoek naar de onzichtbare dynamiek van de publieke ruimte als een grenzeloze en datarijke omgeving. Elke speaker – opgebouwd uit tientallen opnames afkomstig van 49m² – vertegenwoordigt een eigen laag (bodem, wolken, insecten, vogels, water) en samen vormen zij een volledig orkest en klanklandschap.

Maud van den Beuken onderzoekt natuurkunde, watermanagement en cartografie, waarop zij op een poëtische wijze reflecteert. Mapping the Sky (2015-2018) is een cartografischonderzoek naar het in kaart brengen van de lucht. Vanaf het land werd de lucht boven Nederland op precies dezelfde tijdstippen en locaties vastgelegd. Hiervoor reisde Maud naar acht verschillende coördinaten in Nederland, België, Duitsland en op de Noordzee.

De Onkruidenier, bestaande uit Jonmar van Vlijmen, Rosanne van Wijk en Ronald Boer, ontwikkelde een werkpraktijk die functioneert als collectieve leeromgeving voor de potentiële evolutie van de mens in relatie tot onze leefomgeving. GRASSROOTS: Seeds for (x) change (2024) – een community art project in samenwerking met Tale of a Tub, Rotterdam – vormt een reflectie op mondiale systemen door grassen in Spangen op een hyperlokaal niveau te belichten. Als we grassen uit onze leefomgeving beter observeren en bekijken, kunnen we dan beter voor onze buurt zorgen?

Penelope Cain toont in haar video-installatie Think Like a Mountain (2020-2025) de grootste gletsjermassa buiten de polen. De video maakt deel uit van een gelaagd onderzoek en moleculair-niveau mapping, waarbij de afstand wordt overbrugd tussen twee moleculair verbonden locaties – een koloniale Spaanse zilvermijn in Bolivia en een gletsjer in de afgelegen Peruaanse Andes – via een zilveren munt uit het koloniale tijdperk.

Sabina Timmermans onderzoekt hoe we de natuur waarnemen, verbeelden en betekenis geven. Ons natuurbeeld ontstaat deels door persoonlijke, directe ervaringen met het landschap, maar wordt tegelijkertijd beïnvloed door ons collectieve begrip van natuur, gevormd door culturele tradities zoals kunst, literatuur, wetenschap en spiritualiteit. Door grote houtskooltekeningen, ruimtelijk werk en schilderijen nodigt ze de kijker uit om een landschap te zien als fysieke entiteiten waar we ons met ons eigen lichaam toe kunnen verhouden.

Urša Prek wordt gedreven door een persoonlijke nieuwsgierigheid naar wat ons maakt tot wie we zijn, voornamelijk in termen van relatieve ervaring: generatieve geschiedenissen, triviale herinneringen, en hun verbinding met ruimte. Bear Witness (2022-2023) is geïnspireerd door de esthetiek van observatietorens in Slovenië en staat symbool voor hun gelaagde structuur van het waarnemen. De torens worden gebouwd om dieren te observeren en staan in de bossen van het hele land als posten voor jagers; zowel veilige havens als machtsruimtes – kijken zonder gezien te worden.