Hoe natuur en leven bij Vincent van Gogh samengaan, in gesprek met Jarik Jongman

Hoewel Jarik Jongman ‘niet zoveel heeft met het leven van Vincent van Gogh’ is zijn fascinatie voor zijn sterven des te groter. De laatste weken die de illustere schilder in Frankrijk beleefde vallen – toeval of niet – in dezelfde periode dat Jarik verblijft als Artist in Residence te Zundert. Inmiddels een slordige 134 jaar later had Jarik het plan opgevat om zich op de geboortegrond van Vincent te wijden aan een artistiek onderzoek hoe Vincent zijn eigen leven dramatisch eindigde na het schilderen van zijn laatste werk: de boomwortels. Hiermee vonden nieuwe gedachtes een voedingsbodem, en niet zozeer de dood, maar de wederopstanding werd een thema.

Ik wilde iets doen met de laatste woorden van Vincent: ‘la tristesse durera toujour’. Vincent heeft zichzelf neergeschoten in de velden van Auvers sur Oise, maar hij was niet gelijk dood en keerde terug naar het dorp om daar te sterven. Alleen had ik mijn voorstel meer dan een jaar geleden geschreven. Ik ging in de tussentijd op onderzoek en kwam zo op een ander idee. Zijn laatste schilderij dat hij vlak voor zijn dood daar heeft gemaakt is van de boomwortels. Toen ik de print van dat schilderij goed ging bekijken zag ik in die wortels zijn gezicht terug. Met wat fantasie zie je zijn oog, neus en oren. Zijn portret maakt zo deel uit van het schilderij en dat vind ik mooi. Alsof hij zijn eigen dood deel uitmaakt van zijn werk en dat de natuur en het leven zelf zo via hem samengaan.
En zo kwam ik op het verhaal van de groene man. Een verschijnsel dat is ontstaan vanuit een heidens symbool, dat ook terug te vinden is in de christelijke kerk. Het is heel oud, de oudste afbeelding die ze gevonden hebben dateert van 200 jaar na Christus. Het is een oude god van de vegetatie, van de natuur, een mythe waarin de hoop dat er weer een lente aanbreekt een rol speelt. Vaak zit een groene man verstopt in kerken, in de decoraties en ornamenten van het gebouw of in het houtsnijwerk. In Breda zit er ook eentje in een van de koorbanken in de Grote Kerk. Het is een symbool van wederopstanding, maar ook van de dood. Dat klopte helemaal bij dit schilderij en bij Vincent; niet alleen omdat hij veel had met de natuur, maar ook hoe de dood onderdeel is van zijn wezen.

De term Green man is in Engeland in de jaren dertig van de vorige eeuw populair geworden; ze hebben zich dat echt toegeëigend. Er zijn tal van plekken en pubs die Green man heten. Als symbool is de Green man heel mooi en zit in de lijn van de Egyptische god Osiris en de Bijbelse Lazarus; het gaat over de wederopstanding en de cyclus van het leven. Vincent heeft ook Lazarus geschilderd naar een ets van Rembrandt, of eigenlijk zichzelf als Lazarus. Hij was natuurlijk ook gelovig en wilde zelfs predikant worden. Ik vond het grappig dat hij naast zijn liefde voor de natuur ook iets had met wederopstanding. Ik heb die twee dingen in elkaar geschoven. Eerst heb ik Vincent geschilderd als groene man, dat zijn bestaande portretten van hem met Acanthusbladeren in zijn gezicht. Deze bladeren worden vaak gebruikt bij klassieke Griekse en Romeinse zuilen, en in de classicistische architectuur. Het zijn stekelige, prikkelige bladeren, die worden geassocieerd met de moeilijkheden en beproevingen van het leven. Bij een begrafenis werden ze gebruikt om de overledene te eren die dit glansrijk had overwonnen.

Ik had thuis al wat voorwerk gedaan. Ik wilde veel doen en niet dat alles op deze maand aankwam; stel dat ik dicht zou klappen… De portretten die ik heb gemaakt van Vincent zijn gebaseerd op zijn eigen werken en dan als Green man, maar ze hebben ook achtergronden die uit schilderijen van Vincent komen. Dat is uit zijn Franse periode, met patronen zoals bij La Berceuse en de postbode. Ik heb ze wat aangepast. Normaal doe ik dat eerst met Photoshop, en nu gelijk al tijdens het schilderen.

De Vincent op het grote schilderij is een Pictor Mundis zoals Salvator Mundis van Leonardo da Vinci. Bij dit schilderij was het eerst mijn plan om verder te gaan met de doodskist van Vincent, maar toen Ron en Eva* mij vertelden mij dat dit het jaar is van de zonnebloem heb ik het plan aangepast. Dus geen kist tussen de zonnebloemen, maar Vincent als groene man tussen de bloemen. In zijn handen zie je een schildersmes en een palet, zo kan je hem herkennen als de schilder, maar verder is hij overdekt met klimop die uit zijn mond en oren groeit. En dat heeft te maken met het beeld dat je hier in het atelier ziet liggen. Eigenlijk is dat een etalagepop, ik ben schilder en geen beeldhouwer, maar om toch een beeld te maken heb ik die pop ingesmeerd met brandbare kit en toen met een brander bewerkt om het daarna met as in te smeren. Het idee is, of was, om daarin de zonnebloemen te laten groeien en vervolgens dood laten gaan; dode zonnebloemen zijn echt dramatisch. De vrijwilligers hebben zonnebloemen voor me geplant, van die hele grote, maar ik had er geen rekening mee gehouden dat ze pas in september bloeien, dus dat lukt nu niet. Vandaar de klimop, en dat zijn de stekjes die zijn meegenomen uit Frankrijk van het graf van Vincent en Theo, zijn broer. Dit beeld zal ik in de Van Gogh galerie plaatsen na de werkperiode, liggend, met die klimop die eruit groeit. Ik zal wel wat bij moeten kopen want het is niet genoeg. En de klimop zal naar boven moeten worden geleid. Omdat het VanGoghHuis in september een tentoonstelling zal maken over de zonnebloemen van Vincent zal ik dit beeld nog een keer laten zien, maar dan volgens plan met de zonnebloemen die nu aan het groeien zijn. Ik heb ook 100 kilo zonnepitten gekocht die ik op de vloer van de galerie zal uitstorten. Geen idee hoe dat gaat werken, of het teveel of te weinig is, of mensen erover uitglijden. Ze zijn wel zwart dus dat past wel bij het beeld.

Meestal werk ik met Photoshop om een digitale schets te maken die ik gebruik voor het schilderen, maar het leuke van een residency is dat ik daar nu ook mee kan experimenteren. Zo heb een aantal digitale composities gemaakt, met foto’s, die nu bij de Hema liggen om te printen. Daar ga ik op schilderen. Het zijn composities zoals die nu ook naast het grote schilderij hangen. Voorstudies van dit werk. In de prints zijn ook beelden die ik heb gebruikt uit de film van Julian Schnabel over Vincent van Gogh. In deze versie heeft hij geen zelfmoord gepleegd, maar is hij neergeschoten door twee jongens. In dit narratief verwijst de beroemde zin die Vincent sprak ‘dat niemand schuld heeft alleen hijzelf’ naar deze daad. Maar hoe interessant die theorie ook is, het gaat mij vooral om de scene met de doodskist waarvan ik screenshots heb gemaakt. Het is een compositie van de kist met Vincent omringd door zijn schilderijen waarop ik nog klimop wil schilderen. Misschien wordt het wat, misschien ook niets, maar dat is het experiment.

Ik ben nog lang niet klaar met Vincent en de zonnebloemen. Maar inmiddels wordt het wel tijd om naar buiten te gaan en de buurt te verkennen en foto’s maken met als doel een kunstenaarspublicatie te maken. Dat is niet voor nu, daar ga ik later mee door. Ik ben ook gefascineerd door de röntgenfotografie. Hoe ze daarmee verschillende voorstellingen vinden die zijn verborgen in een schilderij, wat ook bij Vincent is gedaan. Hoe ook het frame van het doek mee gaat doen in de voorstelling. Ik heb via mono prints en olieverf met dat gegeven gewerkt. Eerst maak ik de ondergrond zwart en schilder dan op het materiaal waarop zijn werken staan geprint met witte verf en druk dat dan af met een roller of door erover te lopen. Het zijn zo spookachtige beelden die zo ontstaan. Ik weet ook niet zo goed wat ik van de ontdekking van eerdere werken via röntgenfotografie moet vinden. Er is wel een reden dat hij iets heeft weggeschilderd, moeten we eigenlijk alles wel weten? Al is dat misschien raar om te zeggen in een residency die gaat over Vincent van Gogh en waar het draait om onderzoek. Wat zou Vincent ervan vinden als hij zou weten dat de hele wereld zijn brieven en dagboeken leest?

Deze portretten met Vincent en de Acanthusbladeren als de Groene Man passen daar niet in. Ik heb daarvoor zijn werk nageschilderd en ook al wordt het je eigen invulling, als je zijn verfstreek herhaalt kopieer je die. Daarom ben ik wel blij dat de bladeren er overheen zitten om daar toch mee te breken. Dat ik nu natuurdingen doe is min of meer toevallig. Eerder maakte ik werken gebaseerd op oorlog en historie, al ging dat zoals nu ook over de omgeving. Toch heb ik ook wel dingen met planten gedaan die dingen overnemen, toch leuk dat zo dat thema weer terugkomt. Maar wat stijl betreft ben ik nu wat expressionistischer, misschien door Vincent. Net als hij gebruik ik bij deze werken ook meer contouren. Zelf vind ik dat ik heel verschillend werk maak, toch hoor ik ook dat mensen mijn stijl wel herkennen. Ik ben vrij snel op iets uitgekeken en dan probeer ik nieuwe dingen uit. De laatste tijd combineer ik figuratief met abstract. Helemaal abstract ligt me niet, het is niet mijn ding, al kan dat misschien nog wel komen.

Ik ben over hem gaan denken! En hoe hij het prototype is geworden van een romantisch kunstenaar omdat wij dat van hem hebben gemaakt.

*Ron Dirven is directeur en Eva Geene is curator van het Van GoghHuis en de Van Gogh Artist in Residence.

Esther van Rosmalen, juli 2024